Qazaxdan 12 km aralıda yerləşən rayon Qazax torpaqlarının bir hissəsində yaradılıb. Ərazidə eyniadlı çay və şəhər də mövcuddur. Təbiət gözəlliyi ilə seçilən Vəlixanlı meşələri, Kotan dağı, Gülül dağı, Köhnə Qışlaq kəndi ərazisini gəzib görməyə dəyər. Rayon mərkəzindəki muzeydə üzərində xaç və mələk təsvirləri olan nəhəng daş çox maraqlıdır. Onun Qıraq Kəsəmən kəndində tapıldığını və erkən orta əsrlər abidəsi olduğunu deyirlər. Muzeyin qarşısında şairlər evi rayonun populyar yerlərindəndir. Poeziya evi, aşıq evi ənənəsi Qazaxda olduğu kimi burada da geniş yayılıb. Ərazi geoloji təbiət abidələri, antik yaşayış yerləri ilə zəngindir. Gürcüstan ilə sərhəddə “Müqəddəs torpaqlar” deyə bilinən ərazidə yerləşən mağaralar kompleksini mütləq görmək lazımdır.
Arayış
Bakı – Ağstafa arası məsafə 460 km-dir. 1939 – cu ildə təşkil olunan rayon 1959 – cu ildə ləğv edilərək Qazağa birləşdirilib. 1990 – cı ildə yenidən müstəqil rayon elan edilib. Azərbaycanın qərbində, Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində, Gürcüstan və Ermənistanla sərhəddə, Gəncə – Qazax maili düzənliyində yerləşir. İqlimi mülayimdir. Kür sahili zona, rayon ərazisinin 3510 ha sahəsi tuqay meşəliyidir. Qarayazı Dövlət Qoruğunda adı Qırmızı kitaba düşmüş bir sıra bitki və quş qorunur. Ağstafada 52 tarixi abidə var. Bunlardan ikisi dünya, 36 – sı ölkə, 14 – ü isə yerli əhəmiyyətli hesab olunur. Bakı – Tiflis dəmiryolu qatarı buradan keçir.
Kür çayının üstündəki möhtəşəm dəmiryolu körpüsünü almanlar tikib. XIX əsrin ilk yarısında Zaqafqaziyaya köçürülən almanların bir hissəsi Ağstafa ərazisində məskunlaşdı. II Dünya müharibəsinə qədər burada yaşayan almanlara aid memarlığı ilə digərlərindən tamamilə seçilən iki kənd var idi. Özləri artıq buralarda yaşamasalar da qurub – yaratdıqları tikililər indiyədək durur.
Ağstafaçay
Zaqafqaziyanın ən böyük çayı olan Kür və onun bir qolu sayılan Ağstafaçay rayon ərazisindən axır. Mənbəyini Ermənistanın Pəmbək dağ silsiləsinin 3000 metr hündürlüyündən götürüb. Ağstafa adını bu formada ilk dəfə orta əsr tanınmış coğrafiyaşünası Həmdullah Qəzvini (1280 – 1349) “Ürəklərin əyləncəsi” adlı əsərində çəkib ki, bu da fars dilində coğrafiya üzrə o dönəmə aid yazılmış kitablar içərisində ən dəyərlisi sayılır.
Toponim
Ağstafa adı ilk dəfə 1881 – ci ildə Bakı – Tiflis dəmiryolu çəkiləndə çaydan cənubda salınan şəhərə və poçt dayanacağına verilib. Yaşayış məskəni kimi yaşı çox daha qədim dövrlərə gedib çıxır. Xalq arasında “Oğuz təpəsi”, “Oğuz tayfası” kimi mənalandırılır. Adın birinci hissəsi olan “aks” (oks, okuz, oğuz) oğuzlarla bağlıdır. İkinci tərəfin “tafa” isə tapa (təpə) kəliməsi ilə yaxınlığını söyləmək olar. Tafa sözünün tayfadan düzəldiyi də güman edilir. Ağstafa sözünün Oğuztəpəyə daha yaxınlığı çay kənarında qədim türk – oğuz tayfalarının yaşayıb at oynatdıqları və vaxtilə yaylaq olmuş Oğuz təpələrindən baş alıb gəlməsi ilə izah edilir. XIV əsrdə İsgəndər bəy Münşi bu sözü Axtasabad kimi qeyd edib. Toponim eyni zamanda “dağ yığınından olan ağ su” mənasını verir. Həqiqətən, Ağstafa dərəsində Ağsu deyilən yerdə ağ rəngli su Ağstafa çayına tökülür.
Tarix
Töyrətəpə, Şomutəpə, Qarğalar təpəsi və sair qədim yaşayış məskənlərində aparılmış arxeoloji araşdırmalar Ağstafa ərazisində e.ə. VI – V minilliyi əhatə edən bir dövrdə əkinçiliyin, maldarlığın inkişaf etməsini, misdən müxtəlif məişət və bəzək əşyaların düzəldildiyini aşkar edib. Azərbaycanın qərb sərhəddində yerləşən Qazax və Ağstafa rayonları qədim Qafqaz Albaniyası dövlətinin də qərb sərhədi sayılıb. Antik dövr müəlliflərindən Plutarx albanları cəsur xalq kimi təsvir edir. Strabon onların gözəlliyi və boyunun ucalığı ilə fərqləndiyini, Dionisi Perieget və Yevs-trafiya döyüşkən, Rufi Fest coşqun alban xalqı ifadələrini işlədiblər. Bu keyfiyyətlər bu gün də yerlilərə şamil edilə bilər.
Alban toponimi
Albaniya adının etimologiyasını türk dillərində araşdırmaq lazımdır. “Alp” – pəhləvan, “an” yer deməkdir. Alban soylu nəsillər orta Asiya türklərində, Qaraqalpaqlarda və İranda, Sibirdə, Gürcüstanda, Türkiyədə də mövcuddur. Şaman terminlərində alban kəliməsi cadugər mənasını daşıyır. Skandinaviya dillərində isə qorxunc ruh mənasına gəlir ki, bu da bir növ şamanlarla bağlıdır. Albanlar eyni zamanda ən qədim türk tayfalarının adıdır. Strabon albanları Qafqazın yerli əhalisi sayıb, onları «Şimal əhalisi» deyə təqdim edib. Alban tarixçisi Kalankatuklu Moisey albanları Yafəs nəslindən saymaqla köklü yerli hesab edir. Bu fikir Mərkəzi Asiyadan qərbə hərəkət etmiş tayfaların, demək olar ki, hamısınin vaxtilə qərbdən gedənlər olması ilə əsaslandırılır.
Albanlar Yuxarı Azərbaycanın əzəli sakinləri olub. Ərəblər gəlincəyədək Alban kilsəsi Bizans kilsəsi ilə sıx əməkdaşlıq edən xristian birliyi içərisində yaşayırdı. Müstəqilliyini itirən alban kilsəsini ərəblər erməni kilsəsinə tabe etdilər. Bizans İmperiyası xilafətin də böyük düşməni idi. 1487 – ci ildə Sultan Yaqubun bir fərmanında Şirvan əyaləti Alban vilayəti kimi qeyd olunub. Əmir Teymur tərəfindən Qəndahar ətrafına sürgün edilmiş Alban xristian ailələri haqqında Albaniyanın dini lideri knyaz Həsən Cəlal öz xatirələrində qeydlər edib. Qafqaz Albaniyasına aid bir sıra abidələr Ağstafa ərazisində bu günə qədər durur.
Tatlı kəndi (IV əsr)
Dağətəyi düzənlikdə yerləşən kənd rayon mərkəzindən 20 km aralıdadır. Çox səfalı təbiətə sahib kənddə Qələnçə bulağı, dağ – yaylaq yeridir. Açıq paleolit düşərgəsi (paleolit dövrü) və Çinlitəpə yaşayış yeri (eneolit dövrü), Alcaqtəpə yaşayış yeri (tunc-dəmir dövrü), Alçaqtəpə yaşayış yeri (tunc dövrü ), xaçlı Alban qalasının qalıqları, ilk orta əsrlərə aid Alban məbədi var. Tatlı kəndi IV əsrdə Sasanilərin İrandan Azərbaycana köçüb islam dinini qəbul etmiş olan tatların adını daşıyır. Tat milləti deyil, sosioloji xüsusiyyəti ifadə edir. Türkcənin cığatay ləhcəsində tat sözünün mənası tabe olan deməkdir. Yaşayış məntəqəsi XIX əsrdə Qazax qəzasında yaşamış “tatlı” nəslinin adı ilə bağlıdır. Tat etnik qrupu ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Türk dilində tat həm də əkinçi, oturaq həyat keçirən mənasındadır. Ona görə əhalinin maldarlıqla məşğul olan hissəsinə, Cənubi Azərbaycandan mövsümi muzdla işləməyə gələn adamlara tat deyirdilər.
Keşikçidağ monastır kompleksi
Təkraredilməz relyefə və təbiətə malik Keşikçidağ dövlət tarix – mədəniyyət qoruğudur.
Bakıdan 565 km şimal – qərbdə, 813 metr hündürlükdə, Gürcüstan – Azərbaycan sərhədinin bu ərazidəki ən hündür nöqtəsində yerləşir. Böyük Kəsik sərhəd – keçid məntəqəsindən məbəd kompleksinə qədər 15 km ərazidə heç bir yaşayış məntəqəsi yoxdur. Dərəli – təpəli boş çöllər Afrika – Ərəbistan çöllərini xatırladır. Hər tərəf mal- qara, qoyun – quzu, ferma sahiblərinin ixtiyarındadır. Sovet dövründə ərazidən poliqon kimi istifadə edilib, SSRİ Sərhəd qoşunlarının hissələri yerləşib. İndi də AR Sərhəd Qoşunları zastavaları buradadır.
Camaat arasında qısaca Keşişdağ kimi tanınır. Sərhəd zonasında yerləşdiyindən oralarda sərbəst hərəkət qadağandır. Piyada marşrutu gerçəkləşdirmək üçün Ceyrançöldə 5 km yol qət etmək lazımdır. Keşişdağ ətəyindən 40 dəqiqədə yuxarıya qalxmaq mümkündür. Bu məsafənin təxminən 150 metrə yaxını dik yamac olduğundan çox çətindir və şaquli vəziyyətdə çıxmaq lazım gəldiyindən bir az təhlükəli olmaqla bərabər yorucudur.
Mağaralardan Ceyrançölə möhtəşəm mənzərə açılır. Deyilənlərə görə, buralar Alban rahiblərinin məskən saldığı yerlərdir. III – IV əsrlərdə rahiblər bu məbədlərdə yaşayıblar. Onlardan da əvvəl kahinlər üzü şərqə, günçıxana qarşı meditasiya ilə məşğul olublar. Çöldə cəhənnəm istisi olsa belə mağaraların içərisi sərin olur. Mağara yaxınlığında, daha yuxarılarda “ojax” deyilən yer var. Bura həm ziyarətgah, həm də içməli bulaq suyunun çıxdığı yerdir. Susuzluqdan əziyyət çəkən Ceyrançöldə nadir tapılan su yerləri çox dəyərli hesab edildiyindən insanlar bunları müqəddəsləşdiriblər. Dağ boyunca bir neçə km-lik məsafədə mağaralar silsiləsi davam edir. Bəzilərinin içərisi kilsəni xatırladır. Köhnə məbədlərdə, mağara divarlarında Bibliya motivləri işlənib. Bu işləmələrin tarixi XVI – XVII əsrlərə aid edilir.
Gürcülərin iddiasına görə Keşişdağı David Ağmaşanabeli (Qurucu David) tərəfindən inşa edilib. Bu kompleks haqqında ilk dəfə Strabon məlumat verib. Onun yazdığına görə İberiya sərhədi yaxınlığında albanların “Ay məbədi” deyilən bir məbədi var və buranın baş kahini hökmdardan sonra ikinci hörmətli şəxs sayılır. Sonradan xristianlığı rəsmən qəbul edən ölkədə Alban xristian məbədləri əvvəlki bütpərəstlik məbədlərinin yerində qurulmağa başladı. Onun yazdığından bu məbədin e.ə. II əsrdə tikildiyi anlaşılır. Gürcülərin VI əsrə aid etdikləri və Qurucu David dedikləri adam isə Suriyadan gələn Ali baş kahin olub. Onunla birlikdə 6 kahin daha bu məbədləri inşa edib.
Bəzi tarixçilər Azərbaycanın və bir sıra türk dövlətlərinin bayrağındakı ayparanı bir zamanlar Aya sitayişin əlamətləri olduğunu hesab edirlər. Aya sitayiş məbədləri Albaniyada xristianlıq qəbul edildikdən sonra xristian məbədi kimi varlığına davam ediblər. Keşikçidağ Qurucu David və ya onun nəvəsi Tamaraya aid edilir. Əslində Qurucu David Abxaz çarı, Tamaranın anası isə qıpçaq qızı olub. Məhz bu səbəblə Detqori döyüşündə onun ordusunda cəmi 300 gürcü və 40 min qıpçaq döyüşüb. Bu döyüşdə qalib gəldiyinə görə adına Qurucu David deyiblər.
Ceyrançöl
Kür və Qabırrı çayları arasında ön dağlıq düzdür. Keçmişdə burada çoxlu ceyran sürüsü yaşadığı üçün çöl belə adlanıb. Atəşpərəst məbədlərinin çox olduğu bu yerlərə “Müqəddəs torpaqlar” deyiblər. Gürcüstanla həmsərhəddir. Deyilənlərə görə, gürcülər basqınlardan qorunmaq üçün qızlarını çöl sakinləri qıpçaqlara ərə verirlərmiş. Qədimdən bəri ceyran ovu üçün buraya gələrlərmiş. Artıq ceyranlardan əsər – əlamət qalmasa da, indiyə qədər ərazidə ovçulara, daha çox isə çoban yataqlarına rast gəlinir.
Çoban yatağı
Ceyrançöldəki yataqlar bir – birindən xeyli aralıda yerləşir. Çölün ortasında istidən qorunmaq üçün yapdıqları palçıq daxmalarda yaşayırlar. Daxma və anbarların içi çox sərin olur. Sivilizasiyadan xəbərsiz həyat sürən yataqlarda nə işıq, nə telefon tapılmaz.. Buralarda su qıtlığı olduğundan heç nə bitmir. Ümid yağışadır. Süni göllər yağış suyu ilə dolur. Bu, heyvanlar üçündür. Insanlar isə özləri üçün xüsusi çəlləklərdə rayondan pulla su gətirdirlər. Hər yataqda minlərlə qoyun – quzu sürüsü saxlanır. Bunlara çobanlar ailəcə qulluq edir, heyvanın südündən ağartı və ətindən müxtəlif çeşid yeyinti məhsulları hazırlayırlar.
Dürmək
Ən populyar yataq yeməyidir. Yuxanın arasına motal pendiri, şor və nehrə yağı sürtərək hazırlanır. Çay süzən kimi süfrəyə qəndlə birlikdə bunları da qoyurlar. Yataqlar mərkəzdən elə uzaq və çətin yerdə yerləşir ki, buralara çatıncaya qədər həm yorulur və həm də acırsan. Ona görə də çoban süfrəsinə qoyulan dürmək ziyafəti tam yerinə düşür. Yataqdakı təsərrüfat, qışa hazırlıq işləri maraqlıdır. İstənilən anbarda yüzlərlə tenis topuna oxşar maddələr diqqəti çəkir. İlk baxışda təbaşir zənn edirsən. Məlum olur ki, bu, məşhur qurutdur və onun əlasını Ceyrançöldəki çoban yataqlarında hazırlayırlar.
Qurut
Qurut daşlaşmış kəsmikdir. Süd – qatığın bol olduğu yerdə olur. Qərb zonasında çox geniş yayılıb. Bütövlükdə Gəncəbasar bölgəsinin xəmir xörəklərində istifadə edilən bir növ süd məhsuludur. Onu xəngələ əkiz qardaş hesab edirlər. Nehrədə yağ alındıqdan sonra yerdə qalan ayran xüsusi bez torbaya tökülür. Üstünə 20 – 25 kq-lıq ağır daş qoyulur. Torbadakı məhsulun suyu daşın ağırlığı altında tam süzülür. Yerdə qalan ağartı duzla yoğrulur və qurudulur. Elə keyfiyyətli olur ki, illərlə xarab olmur. Amma o qədər çox sevilir və yeyilir ki, heç bir ilə də qalmır. Yay aylarında qurut tapmaq mümkün deyil. Onun hazırlanması prosesi sentyabr ayında olur.
İstifadə qaydası
Tətbiqi zamanı suda ovulur, yenidən qatı maye halına salınır və süfrəyə verilir. Qurudu suda əllə ovurlar. Bu da bir neçə saat vaxt tələb edir. İstəyə görə mayenin içərisinə sarımsaq əlavə edilir. Xəmir yeməklərində qatığı əvəz edir. Yerlilər deyirlər ki, soyuducu tələb etmədən illərlə qala bilən həqiqi qurut soyuqdəymənin, mədə – bağırsaq pozğunluğunda, xüsusilə ağır fiziki – zehni əməklə məşğul olanların orqanizmini tam reanimasiya etmə qabiliyyətinə malikdir.
Soyuqdəymə
Yataqlarda xalq təbabəti ilə müalicə forması geniş yayılıb. Sivilizasiyadan uzaq olduğu üçün burada ot və bitkilərlə, eləcə də digər maddələrlə bəzi xəstəlik və ağrıları sağaldırlar. Soyuqdəyməni müalicə edərkən əldəqayırma tut və ya zoğal arağı yaxşı vasitə hesab edilir. Bununla boğaza kompres edir, bədənə masaj edib Çin üsulu banka qoyur, daha sonra yodla qəfəs şəkli çəkir, ən sonda 100 qram arağın içərisinə bol istiot tö-küb birnəfəsə içir və nəhayət yatağa girib yatırlar. Deyilənlərə görə, ertəsi gün xəstə turp kimi sağlam və qıvraq olur. Beləliklə, çoban yatağında həkim olmasa da hər dərdə çarə tapılır.
Çoban
Əsl çobanlar burdadır. Yapıncı, şiş papaq və çomaq yerli çobanlar üçün heç dəbdən düşmür. Yaxşı çoban sürüdən məlum olur deyirlər. Heyvanın yerişindən, çəkisindən, yunundan, südündən və ətindən çoban cavabdehdir. Buralarda qonaq gələn kimi həmən bir qoç və ya qoyun kəsilir. Heyvandan heç nə itkiyə getmir. Kəsilən kimi, içalatından cız-bız bişirilir. Təmizlənən bağırsaqlar atılmır, qurudulur və daha sonra kolbasa hazırlarkən istifadə edilir. Qarın qismini örtən tül kimi nazik pərdəni təmizləyir, içərisinə daxili orqanları xırdalayıb doğrayır, şişə çəkib manqalda bişirirlər. Bu yeməyin adı “xan kababı”dır. Bəzi xəstəliklər zamanı ən faydalı yeməklərdən biri də, “kalafır”dır. İri sümüklü ətləri öz suyunda içərisinə tərəvəz və göyərti ataraq bişirirlər. Heyvanın sümüklərindən kəllə – paça şorbası bişirirlər ki, bu da bol miqdarda kalsiyum deməkdir. Qalan sümükləri yeməkdən sonra sürünü qoruyan çoban köpəklərinə atırlar. Südündən müxtəlif ağartı məhsulları və ətindən digər yeməklər üçün istifadə edirlər. Ət bol olduğu zaman onu qovuraraq küplərə doldurur və qışa saxlayırlar. Dərisindən geyimdə və məişətdə geniş istifadə edirlər. Yunundan isə müxtəlif geyimlər və ən vacibi xalça toxuyurlar. Heyvanın kəlləsi əla delikates hesab edilir. Dırnaqları və paçasından da faydalanırlar. Bunlardan hazırlanan bol kalsiyumlu xaş yeməyi cana dərmandır.
Səlimxanın yatağı
Rayon mərkəzindən 75 km məsafədə yerləşir. Keşişdağa ən yaxın yataqdır. Ceyrançöldə azmaq olar. Yataqlara yolu bilən bələdçi ilə getmək tövsiyə edilir. Səlimxanın yatağındakı atçılıq ferması məşhurdur. Yerli kəhər atlar vaxtilə çox populyar olublar. Qazaxlını atsız təsəvvür etmək imkansızdır. Vaxtilə buralarda at yetişdirən nəsillər var idi. Misal:
“At almağa Qazağa get,
saz almağa Tovuza”
Atçılıq
Sovet vaxtı Azərbaycanda fəaliyyət göstərən iki at zavodunun bir dənəsi də Ağstafada idi. 1960 – cı ildən fəaliyyət göstərən zavod SSRİ dağıldıqdan sonra fəaliyyətini dayandırdı. Qədim yunan tarixçisi Herodort Midiyada Nisey adlanan geniş bir vadidə çox görkəmli atlar olduğundan yazırdı. Midiyanın dünyada ilk dəfə yaradılmış süvari ordusu geniş şöhrət tapmışdı. Orta əsrlərə (II – XII) aid tarixi sənədlərdə Azərbaycan atlarının yüksək keyfiyyətli olması və geniş yayılması göstərilir. Ərəb mənbələrində Azərbaycandakı yaraşıqlı atların şöhrət qazandıqları üçün İranda, İraqda, Suriyada və başqa ölkələrdə məşhur olması buranın Şərqdə böyük atçılıq mərkəzlərindən birinə çevrildiyini göstərir.
Qazax atı
“Dilbaz” və ya “Dilboz” at adı ilə də tanınır. Bunlar ən yaxşı şəraitdə seçilib yetişdirilmiş görkəmli minik – qoşqu tipidir. Qədim Qazax mahalında ardıcıl xalq seçməsi yolu ilə yetişdirilmiş cins atlardır. Tədricən qonşu Tovuz, Şəmkir, Göyçə, Borçalı bölgələrinə, hətta Şəki mahalına da yayılıb. Qarabağ cinsi və Dilboz atlar qızıl fond hesab edilir. Mənbələrdə göstərildiyinə görə ilk vaxtlar buraların köklü sakini olmuş tayfanın adı ilə Qa-saq atı adlanıb. Dilbaz atları Xanlıqlar kəndində Dilbazilər nəslinin tövlələrində diqqətli və ardıcıl seçmə yolu ilə yetişdirilib. Tipik rəngi xallı göydür. Yaraşıqlıdır. Yaxşı qaçandır. Boyu 142.5 – 146.7 sm arasındadır. Bu tövlədə 300 ildən bəri at yetişdirildiyi məlumdur. XIX əsrin ikinci yarısında Qazax qəzasında 20 – 25 min baş Dilbaz atı vardı. Dilboz cinsinin yaranma tarixi XVIII əsrə, Nadir şah Əfşar dövrünə təsadüf edir. Rəvayətə görə, uğurlu döyüşdən geri qayıdan Nadir şah indiki Xanlıqlar kəndinin yaxınlığında dincəlirmiş. Burada ona qulluq göstərən çox zirək, dilli – dilavər Əli adlı şəxsi şah sorğu – suala tutur, hazırcavab, ağıllı olması diqqəti cəlb edir. Ona “sən nə dilbaz adamsan” deyir. Əlidən xoşlanan hökmdar ona öz atlarından bir erkək və bir dişi verilməsini əmr edir. O vaxtdan həmin atlar çoxalmağa başlayırlar. XIX əsrdə bunları ərəb və Qarabağ atları ilə cütləşdirilməyə başlayıb.
At muraddır
Atla bağlı inanclar çoxdur. Yuxuda at görənin istəyinə çatacağına inanırlar. At insanın ən yaxşı dostu hesab edilir və sair.
Atüstü oyunlar
Ən qədim oyunlardır. Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələrində atüstü oyunlar igidlik və cəsurluq rəmzi olub. At üstündə milli oyunla keçirilir. “Çovkan”, “Sür papaq” (Horse ball), “Bahərbənd”, “Yaylıq”, “Gərdək qaçırmaq” və sair oyunlar məlumdur.
Kəsəmən kəndi
Dağ və Qıraq Kəsəmən kəndləri Boz dağların əhatəsində, Kür qırağında yerləşir. Qıraq Kəsəmənli kəndində xeyriyyəçi kimi tanınan İsrafil Ağanın 1910 – cu ildə tikilən evi vaxtilə bu kəndin simvolu sayılıb. XIX əsr məscidi, orta əsrlərdən qalma bürc və digər arxeoloji abidələri var. Bu ada ilk dəfə XVIII əsrdə rast gəlinir. Tədqiqatçıların əksəriyyəti Kəsəmən kəndlərinin Qazax tayfa birləşməsinin Kəsəmən kəndindən olduğunu göstərir. Altay Məmmədov isə Kəsəmən kəndinin Kese tayfası ilə bağlılığını ehtimal edir. Türk dillərində “qabaqda gedən qoç” mənasında olduğu göstərilir.
Rəvayət
“Gülül dağı ilə Kür çayı arasında Oğuz tayfa adlı oba və bu obanın da Şimşək bəy adlı bir rəhbəri varmış. Şimşək bəy Dağcan və Kürcan adlı 2 oğluna at çapmağı qılınc oynatmağı öyrətdi. Şimşək bəyin qoçaqlığından qorxan düşmənləri onu çapıb talamağa başladılar. Tayfanın ərazisi böyük olduğundan Şimşək bəy Dağcana “Siz dağ tərəfi kəsin”, deyə Gülül dağını göstərir. Kürcana isə Kür tərəfi göstərərək “Siz qıraq tərəfi kəsin” deyir. Guya bundan sonra Gülül dağının ətəyindəki oba “Dağ Kəsəmən”, Kür sahili Qıraq Kəsəmən adlanmağa başlayır.”
Poylu kəndi
Adını türk tayfa adından götürüb. Kənd ətrafındakı iki obyektlə məşhurdur. Tanıyaq.
Peykanlı
XVI əsrdən qalma müsəlman qəbiristanlığı xalq arasında bu adla tanınır. Çox hündür qəbir daşları var. Cənubi Qafqazda geniş yayılmış köhnə inanclara görə qəbir daşı nə qədər yüksək olsa içində yatan adamın ruhu da göylərə yaxın, cənnətə yaxın olurmuş. “Yeddi oğul istərəm” filmində qəbiristanlıqdakı məşhur atışma səhnəsi burada çəkilib.
Qarayazı
Ceyrançöl düzündəki məşhur Qaraçöp ərazisi şimali Gürcüstan ərazilərinə qədər uzanır. Ağstafa ərazisinin qərbində, Aşağı Kartli düzü (Gürcüstan) ilə birləşir. Həmin ərazi Pirili düzü ilə birlikdə XII – XIII əsrlərə qədər “Qaq düzü” adlanırdı. Sonrakı dövrlərdən Qarayazı deyə adı dəyişdi. Qədim türklərdə qaq “vadi, çəmən” deməkdir. Kür sahili V əsrdən Kənkər mahalı adlanır. Bu tayfanın adı ilə bağlı toponim qara və yazı – çaysahili düzənlik kompleksindən ibarətdir. Qara – sıx, keçilməz meşəliyi bildirir. Qarayazı çay sahili keçilməz meşəlik düzənliyi deməkdir.
Yanar Su
Poylu qəsəbəsi yaxınlığında, Qarayazı düzü tərəfdəki Yanar Su Ağstafanın ən nadir təbiət abidəsi hesab edilir. Şəhərdən 11 km aralıdadır. Suyu içməli olan bu bulaq yüzillərdir gecə – gündüz sönmədən yanır.
Odlar yurdu
Məmləkətin hər tərəfində, torpağın hər tərəfi qarış – qarış yanır. Buna görə də dünyəvi dinlərdən çox – çox öncə yerlilər günəşə, aya, oda sitayiş ediblər. Məhz bu səbəblə Azərbaycan adının izahını da odda, atəşdə axtarırlar. Ehtimallar müxtəlifdir:
“Azərbaycan adını Azərbaz ibn İran ibn əl – Əsvad ibn Sam ibn Nuhun adından götürüb. Baş-qalarının dediyinə görə, bu ad Azərbaz ibn Bayvarasfın adı ilə bağlıdır. Bir başqaları söyləyirlər ki, Azər pəhləvi dilində “od”, bayqan isə “qoruqçu” və ya “od qoruyu-cusu” deməkdir. Beləliklə, bu söz “od məbədi”, yaxud “od keşikçi-si” anlamını bildirir. Sonuncu fikir həqiqətə yaxın ola bilər, çünki bu bölgələrdə od məbədləri olduqca çoxdur.”
Tarixçi – filosof Mirzə Kazım bəy (XIX əsr) yazırdı:
“Azərbaycan sözü Azər (od) sözündəndir. Zənd dilində “Atars” “od” mənasındadır. Farslar həmin sözdən “ozar” sözünü düzəldiblər. Yeni fars dilində danışanlar həmin sözü atəş şəklində işlədiblər. Azərbaycan “odlar yurdu” deməkdir. Qədim Pəhləvi dilində “arien – voco” şəklində işləndiyini nəzərə alsaq, onu 2 tərkib hissəyə ayırırlar. Azər – od, baycan – bolluq diyarı deməkdir”.
Yusif Vəzir Çəmənzəminli qışa etiraz ayininin azər (noyabr) ayında Zərdüştlər tərəfindən icra olunduğunu və muğlara (atəşpərəst kahini) Azərbaycan deyildiyini qeyd edərək Azərbaycan sözünü ərəblərin Azərbaycan şəklinə saldıqlarını göstərir. Bu, Avestadakı Atarvan ilə üst – üstə düşür. Bir qrup Azərbanqan sözünün məhz ərəblər tərəfindən Azərbaycan şəklinə düşdüyünü ehtimal edir.
[justified_image_grid facebook_id=2222665901206802 facebook_album=2338961279577263]